Άη Κομμένο

Του Δημήτρη Βλαχοπάνου

Ξεχωριστές εμπειρίες είχαν την τύχη να ζήσουν οι 13 μαθητές της πρώτης τάξης του 26^ου Γενικού Λυκείου Αθηνών κατά τη διάρκεια υλοποίησης του προγράμματος «Η ναζιστική θηριωδία και η σφαγή του Κομμένου της Άρτας 16.08.1943». Το πρόγραμμα οργάνωσε η καθηγήτρια του σχολείου τους και Αρτινή εκ Θεοδωριάνων φιλόλογος Γιάννα Σκουροπάνου,

η οποία συνόδευσε τους μαθητές μαζί με τον θεολόγο καθηγητή του σχολείου Γιάννη Μπαμπαρούτση.

Το πρόγραμμα ξεκίνησε από την αρχή του σχολικού έτους 2017 – 2018 με μια σειρά από ενημερωτικές συζητήσεις γύρω από τα ολοκαυτώματα, γενικότερα, της Ελλάδας και τη σφαγή, ειδικότερα, του Κομμένου, με σημείο αναφοράς το ματωμένο γάμο της Αλεξάνδρας Μάλλιου, όπως αυτός περιγράφεται στο μυθιστόρημα «Αγαπημένη μου αδελφή Αλεξ…».

Στο πλαίσιο του προγράμματος επισκέφτηκα με πρόσκληση της υπεύθυνης καθηγήτριας Γιάννας Σκουροπάνου το σχολείο και μίλησα στους μαθητές, παρουσιάζοντας ειδικό βίντεο με μαρτυρίες ανθρώπων του Κομμένου οι οποίοι επέζησαν της σφαγής και κουβάλησαν στην ψυχή τους όλη τη φρίκη της κτηνωδίας που διέπραξαν οι ναζί στρατιώτες της γερμανικής Βέρμαχτ εναντίον άμαχων, ανυπεράσπιστων και ανυποψίαστων ανθρώπων. Είναι περιττό να σημειώσω πως από τη στιγμή εκείνη εκδηλώθηκε έντονη η επιθυμία των μαθητών να επισκεφτούν το Κομμένο και να βρεθούν για μερικές ώρες στην καρδιά ενός μαρτυρικού τόπου, για να μεταφερθούν, μέσα κυρίως από αφηγήσεις επιζώντων, στην ατμόσφαιρα του δράματος του χωριού, τραγικός απολογισμός του οποίου υπήρξαν οι 317 δολοφονημένοι κυριολεκτικά από τη ναζιστική αγριότητα.

Αμβρακία και Άρτα

Το πρόγραμμα «Η ναζιστική θηριωδία και η σφαγή του Κομμένου της Άρτας 16.08.1943» ολοκληρώθηκε με την εκπαιδευτική εκδρομή των μαθητών στην Άρτα κατά το τριήμερο Παρασκευής, Σαββάτου και Κυριακής, 30, 31 Μαρτίου και 1 Απριλίου.

Οι μαθητές επέλεξαν μαζί με την υπεύθυνη καθηγήτρια Γιάννα Σκουροπάνου να περάσουν και τις τρεις μέρες στην Άρτα. Και, μαζί με το Κομμένο, να γνωρίσουν μια πόλη με μακραίωνη ιστορία, πόλη η οποία υπήρξε δύο φορές πρωτεύουσα κράτους και κοσμείται, γι’ αυτό, με σημαντικά μνημεία της κλασικής, της βυζαντινής και μεταβυζαντινής εποχής. Έμαθαν πως η Άρτα υπήρξε ως Αμβρακία η πρωτεύουσα του Βασιλείου του Πύρρου και ως Άρτα η πρωτεύουσα του Δεσποτάτου της Ηπείρου, του κράτους που ίδρυσαν οι Κομνηνοί το 1204, αμέσως μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Φράγκους.

Την πρώτη μέρα, Παρασκευή μεσημέρι, επισκέφτηκαν το Βυζαντινό Κάστρο και περπάτησαν μέσα σ’ αυτό αρκετή ώρα, φτάνοντας ως εκεί που τους επέτρεπε η βλάστηση, η οποία πυκνώνει και υψώνεται ραγδαία αυτό το διάστημα κάνοντάς το απροσπέλαστο. Δεν παρέλειψαν, φυσικά, να εκφράσουν το θαυμασμό τους για την ηρεμία του τοπίου, αλλά και την απορία τους, συνάμα, για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο χώρος με το ξενία στο κέντρο του σε απόλυτη διάλυση.

Το απόγευμα περιορίσ

τηκαν σε έναν ιστορικό περίπατο, περνώντας από το αρχαίο ναό του Απόλλωνα και κάνοντας στάση στο θεατράκι, όπου τους εντυπωσίασε ιδιαίτε

ρα η απλότητα της κατασκευής του με την κερκίδα να δεσπόζει στο κέντρο του. Στη συνέχεια επισκέφτηκαν την Αγία Θεοδώρα, πολιούχο της Άρτας, και κατέληξαν στον Άγιο Βασίλειο.

Το Κομμένο

Το πρωί του Σαββάτου επισκέφτηκαν το Αρχαιολογικό Μουσείο και περιεργάστηκαν με πολλή προσοχή τα σπουδαία εκθέματά του, για να σχηματίσουν μια

ικανοποιητική εικόνα σχετικά με τη λαμπρότητα της κλασικής Αμβρακίας, πρωτεύουσας του Βασιλείου του Πύρρου. Προορισμός τους αμέσως μετά το Κομμένο και η πρώτη γνωριμία τους με τη φύση του και τον Αμβρακικό κόλπο. Παιδιά της Αθήνας, και μάλιστα του κέντρου της, δεδομένου ότι το 26^ο Λύκειο βρίσκεται στην περιοχή του Κολωνακίου, αφέθηκαν να τυλιχτούν μέσα στην αύρα του υδροβιότοπου και στην αλμύρα του κόλπου, ενώ δε χόρταιναν να βλέπουν τα φλαμίνγκο που στέκονταν περήφανα μες στα ρηχά νερά. «Έχουμε στην πατρίδα μας τέτοια πανέμορφα μέρη και, δυστυχώς, δεν τα γνωρίζουμε ούτε τα επισκεπτόμαστε για να απολαύσουμε τη γαλήνη τους», σχολίασαν καθηγητές και μαθητές.

Μετά το ειδυλλιακό τοπίο του Αμβρακικού, οι μαθητές αποβιβάστηκαν στο κέντρο του χωριού και βρέθηκαν μέσα στη ζώσα ιστορία του Κομμένου, όπως αποτυπώνεται στο σεμνό μνημείο της πλατείας, πάνω στις μαρμάρινες πλάκες του οποίου είναι γραμμένα τα 317 ονόματα των θυμάτων της ναζιστικής θύελλας. Στην πλατεία τους υποδέχτηκαν ο αντιδήμαρχος Στέλιος Πανακούλιας μαζί με τον τοπικό

Πρόεδρο Δημήτρη Δήμο και τον τοπικό σύμβουλο Κώστα Αντωνίου. Η συγκίνηση των μαθητών ήταν ομολογουμένως έκδηλη όταν διάβαζαν τις ηλικίες των θυμάτων και περνούσε το μάτι τους πάνω από τα 36 νήπια και βρέφη που έγιναν στάχτη και σκόνη.

Σε όλη τη διάρκεια της παραμονής τους στο Κομμένο τους συντρόφευε ο Βαγγέλης Βαγγέλης, ο οποίος έμεινε ορφανός από πατέρα όταν ήταν μόλις δεκαπέντε ημερών. Τους μίλησε για τη μοίρα των ορφανών παιδιών, καθώς ο ίδιος έχασε τον πατέρα του, Βαγγέλη Ευάγγελο, ο οποίος ήταν ο νουνός που τέλεσε τους γάμους της Αλεξάνδρας Μάλλιου και του Θεοχάρη Καρίνου το απόγευμα της Κυριακής 15 Αυγούστου 1943. Ο νουνός Βαγγέλης Ευάγγελος εκτελέστηκε στο γάμο το πρωί της Δευτέρας 16 Αυγούστου μαζί με άλλους 40 συγγενείς των νεόνυμφων. Το όνομά του δόθηκε στο γιο του, ο οποίος δεν γνώρισε ποτέ τον πατέρα του.

Ξεκινώντας τον περίπατό τους

στους δρόμους του Κομμένου, πέρασαν από το υπό δημιουργία Μουσείο Ολοκαυτώματος, όπου ο επιζών της σφαγής Γρηγόρης Σκάρας, πέντε χρονών τότε, αφηγήθηκε τις εμπειρίες που έζησε εκείνη την ημέρα ο ίδιος και αναφέρθηκε στην τραγική περίπτωση του Σεραφείμ Σκάρα, στο σπίτι του οποίου έβαλαν φωτιά οι Γερμανοί και έκαψαν μέσα σ’ αυτό ζωντανά τα τρία παιδιά του και τη μητέρα του, ενώ τη γυναίκα του την αποκεφάλισαν μπροστά στην εξώπορτα.

Συνεχίζοντας έκαναν μια μικρή στάση στο σπίτι του Μάλλιου, για να ακούσουν από τον Βαγγέλη Βαγγέλη την ιστορία του γάμου της Αλεξάνδρας.

Με γλαφυρό τρόπο ο Βαγγέλης Βαγγέλης περιέγραψε το τραγικό επεισόδιο και επικεντρώθηκε στην περίπτωση του πατέρα του και των άλλων συγγενών του, που δεν ξαναγύρισαν ποτέ πια σπίτι τους. Και αμέσως μετά μίλησαν με τον Χρήστο Δημητρίου, δεκαεξάχρονο έφηβο τότε, ο οποίος τους αφηγήθηκε τα γεγονότα λίγο πριν τη σφαγή, αλλά και απάντησε σε ερωτήσεις τους για επιμέρους επεισόδια κατά την ημέρα του ολοκαυτώματος.

Η μέρα έκλεισε με γεύμα που παρέθεσε στην πλατεία του Κομμένου ο Βαγγέλης Βαγγέλης, τελώντας με τον τρόπο αυτό ένα μικρό μνημόσυνο τιμής του πατέρα του. Κατά τη διάρκεια του γεύματος τα παιδιά είχαν την ευκαιρία να μιλήσουν μαζί του πιο χαλαρά και πιο φιλικά παίρνοντας απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα και πολλές απορίες.

«Δεν το χορτάσαμε το Κομμένο», ομολόγησαν οι μαθητές. «Θα θέλαμε να δούμε όλους τους επιζώντες και να ακούσουμε από τους ίδιους την ιστ

ορία τους», ήταν η επιθυμία τους. Τους εξηγήθηκε, φυσικά, πως αυτό δεν είναι εύκολο, αφού οι λίγοι εναπομείναντες είναι περασμένης ηλικίας και δεν έχουν τις αντοχές να μιλούν για πολλή ώρα. Κατέγραψαν, ωστόσο, βαθιά στη συνείδησή τους τις αυλές και τους δρόμους όπου διαδραματίστηκαν τα πιο βάρβαρα και απερίγραπτα επεισόδια. Το βέβαιο είναι πως το Κομμένο αποτυπώθηκε στη συνείδησή τους ως ένα σημαντικό κεφάλαιο, το οποίο θα το επισκέπτονται σε κάθε ευκαιρία. «Θα ξανάρθουμε σύντομα με τις οικογένειές μας», ήταν η υπόσχεση που του έδωσαν παίρνοντας το δρόμο της επιστροφής για το ξενοδοχείο τους.

Στην ιστορία και στο θρύλο

Το απόγευμα της ίδιας μέρας οι μαθητές ξεναγήθηκαν στο Πέτα και ενημερώθηκαν για την ιστορική μάχη της 4^ης Ιουλίου 1822, όπου έχασαν τη ζωή τους πολεμώντας για την ελευθερία της Ελλάδας ογδόντα περίπου φιλέλληνες. Τονίστηκε πως το Πέτα αποτελεί το αιώνιο σύμβολο του φιλελληνισμού. Ακολούθησε επίσκεψη στο φράγμα του Πουρναρίου, στην Παναγία της Βλαχέρνας, στο Ιμαρέτ και στο γεφύρι της Άρτας, σημεία όπου έγινε και η σχετική ενημέρωση. Ο ενθουσιασμός τους την ώρα που αντίκρισαν το θρυλικό γεφύρι ήταν απερίγραπτος. Περπάτησαν για αρκετή ώρα πάνω σ’ αυτό, φωτογραφήθηκαν, μίλησαν, έμαθαν και διδάχτηκαν.

Το πρωί της Κυριακής, τρίτης ημέρας της εκδρομής τους, επισκέφτηκαν την Παναγία Παρηγορήτισσα και το Βυζαντινό Μουσείο. Για να κλείσει το πρόγραμμά τους με μια μικρή εκδρομή στην Κορωνησία και γεύμα στον Πρωτομάστορα.

«Ήταν κάτι το αλλιώτικο και μοναδικό», σχολίασαν τα παιδιά κάνοντας έναν απολογισμό του προγράμματός τους. «Η Άρτα είναι μια πανέμορφη πόλη με φυσικές ομορφιές και πολλές σημαντικές αρχαιότητες», συνέχισαν. Και είχαν δίκαιο. Και τούτο γιατί δε γνώρισαν μόνο την Άρτα των μνημείων και της ιστορίας, αλλά γνώρισαν και την Άρτα του πολιτισμού της καθημερινότητας. Περπάτησαν στην οδό Σκουφά, στις πλατείες και στους πεζόδρομους της πόλης, κατέγραψαν εικόνες της αγοράς, δοκίμασαν τις γεύσεις της περιοχής, σχολίασαν το γεγονός ότι δεν υπάρχει κάπου η Αρτινή κουζίνα με την παραδοσιακή γεύση της Άρτας, μίλησαν με τους ανθρώπους της, πέρασαν γενικώς ένα θαυμάσιο τριήμερο σε μια μικρή επαρχιακή πόλη με βαθιά ιστορία, με πολλά μνημεία, με πολλή παράδοση, αλλά και με πολλή ζωντάνια.

Γι’ αυτό και είχαν πολλούς λόγους να ευχαριστήσουν την καθηγήτριά τους Γιάννα Σκουροπάνου που είχε την ωραία ιδέα να υλοποιήσουν ένα πρόγραμμα τοπικής ιστορίας, το οποίο πλημμύρισε την ψυχή τους με θέματα και εμπειρίες που μένουν αξέχαστα.

Κτηνώδες έγκλημα

Η σφαγή του Κομμένου υπήρξε η πιο κτηνώδης εκκαθαριστική επιχείρηση της γερμανικής πολεμικής μηχανής, ομολόγησαν μαθητές και καθηγητές. Τα εγκλήματα των ναζί στρατιωτών είναι απερίγραπτα και δεν μπορεί να τα συλλάβει ο νους του ανθρώπου.

Του αξίζει κάτι περισσότερο

«Λείπουν πολλά, σχεδόν τα πάντα, για να καταλάβει ο επισκέπτης του Κομμένου ότι βρίσκεται σε έναν μαρτυρικό τόπο. Το μνημείο είναι πολύ φτωχό για να αποδώσει το μέγεθος της θυσίας των 317. Το Κομμένο αξίζει για κάτι πολύ περισσότερο». Αυτό υπήρξε το γενικό συμπέρασμα στο οποίο κατέληξαν οι μαθητές καθώς ολοκλήρωναν την επίσκεψή τους και έπαιρναν το δρόμο της επιστροφής.

Μουσείο Ολοκαυτώματος

Το Μουσείο Ολοκαυτώματος είναι πολύ όμορφο εξωτερικά. Είναι όμως άδειο από ιστορικά υλικά. Και φυσικά κλειδωμένο. Δεν έχει και κάτι για να δει ο επισκέπτης. Και ο περιβάλλων χώρος πρέπει να αξιοποιηθεί και να λειτουργήσει. Τα πράγματα προχωρούν πολύ αργά στο Κομμένο. Γιατί; Αναρωτήθηκαν οι μαθητές.

Μνημείο

Και το μνημείο βρίσκεται σε μια εγκατάλειψη. Τα γράμματα με τα ονόματα των θυμάτων ξεθωριασμένα. Δε διαβάζονται. Χρειάζεται να στηθεί δίπλα του και μια σύνθεση γλυπτών πάνω στην οποία να απεικονίζεται η τραγωδία του χωριού, σημείωσαν κάποιοι μαθητές.

Προτάσεις

Οι παρατηρήσεις τους και οι προτάσεις τους των μαθητών σχετικά με το Κομμένο, την ιστορία του, τη σημερινή του εικόνα και την τιμή που του αξίζει θα περιληφθούν σε εργασίες τους, τις οποίες θα απευθύνουν στους αρμόδιους φορείς. Τις περιμένουμε με αγωνία.

Ο Κινέζος Σενμιάο

Ωραίος ο Σενμιάο Τζιανγκ. Ο Κινέζος μαθητής του 26^ου Γενικού Λυκείου Αθηνών. Παρακολούθησε με πολύ ενδιαφέρον και με κομμένη ανάσα το οδοιπορικό του Κομμένου. Μίλησε, φωτογραφήθηκε, φωτογράφησε, σχολίασε… Ο Σενμιάο έμαθε πολύ γρήγορα την ελληνική γλώσσα και τη μιλά άπταιστα. Η Ελλάδα του πολυπολιτισμικού σχολείου και της παιδείας που χωρά όλο τον κόσμο. Νιώσαμε πολύ περήφανοι που ένας τέτοιος μαθητής βρέθηκε με το σχολείο του στα ιερά χώματα του Κομμένου.

Η Έμιλυ

Και η Έμιλυ Χέντρι. Το κοριτσάκι με γονείς απ’ τα Τίρανα, αλλά γεννημένη στην Ελλάδα. Απλή, χαρούμενη, κοινωνική, αεικίνητη και γλυκύτατη ρουφούσε κυριολεκτικά κάθε στιγμή της εκδρομής. Και δε χόρταινε να μαθαίνει. Αξιαγάπητο κορίτσι που έδινε μια διαφορετική νότα στην ομάδα. Ελπίζουμε να μας ξανάρθει σύντομα ως φοιτήτρια, ως εργαζόμενη, ως σύζυγος και μητέρα.